Έχετε νιώσει ποτέ ότι οι επιτυχίες σας οφείλονται απλώς στην τύχη και ότι κάποια στιγμή οι γύρω σας θα ανακαλύψουν πως δεν είστε τόσο ικανοί όσο πιστεύουν; Αυτή η συνθήκη είναι γνωστή ως σύνδρομο του απατεώνα. Πρόκειται για μια διαδεδομένη ψυχολογική κατάσταση κατά την οποία κανείς αμφιβάλλει συνεχώς για την αξία και τα προσόντα του, παρά τα επιτεύγματά του.
Παρακάτω, θα εξετάσουμε τι είναι το σύνδρομο του απατεώνα, πόσο συχνό είναι και ποιες ομάδες επαγγελματιών επηρεάζει περισσότερο, γιατί εμφανίζεται αυτό το σύνδρομο και ποιες είναι οι ψυχολογικές ή περιβαλλοντικές του αιτίες. Θα παρουσιάσουμε επίσης στατιστικά στοιχεία που αποκαλύπτουν την έκταση του φαινομένου σε διαφορετικές ομάδες. Τέλος, θα προτείνουμε πρακτικά βήματα αντιμετώπισης του συνδρόμου, ώστε να ενισχύσετε την αυτοπεποίθησή σας και να προχωρήσετε στην επαγγελματική σας πορεία με σιγουριά.
Τι είναι το σύνδρομο του απατεώνα;
Το σύνδρομο του απατεώνα, γνωστό και διεθνώς ως impostor syndrome η imposter syndrome, εμφανίστηκε ως όρος για πρώτη φορά στα τέλη της δεκαετίας του 1970. Η λέξη χρησιμοποιήθηκε για να αποδώσει το έντονο συναίσθημα ότι όσα έχουμε επιτύχει δεν τα αξίζουμε πραγματικά, ότι δεν είναι αποτέλεσμα των ικανοτήτων και της προσπάθειάς μας αλλά απλώς τύχη. Το άτομο ζει με διαρκή αγωνία πως κάποια στιγμή οι άλλοι θα το «ξεσκεπάσουν» ως ανεπαρκές ή ως απατεώνα, παρά το ότι αντικειμενικά είναι ικανό. Αυτό το χρόνιο άγχος συνοδεύεται από τη χαμηλή αυτοπεποίθηση, τις αμφιβολίες για τον εαυτό και τον φόβο της αποτυχίας . Αξίζει σημειωθεί ότι, παρά τον όρο σύνδρομο, δεν πρόκειται για επίσημη κλινική διαταραχή. Αντίθετα, είναι ένα ψυχολογικό φαινόμενο που μπορεί να εμφανιστεί περιστασιακά σε πολλούς ανθρώπους.
Αίτια και παράγοντες για το σύνδρομο του απατεώνα
Αξίζει να αναλύσουμε γιατί κάποιος αισθάνεται έτσι ενώ αντικειμενικά τα πάει καλά; Οι αιτίες του συνδρόμου του απατεώνα μπορεί να ποικίλλουν. Προσωπικοί παράγοντες όπως η τελειομανία και οι υπερβολικά υψηλές απαιτήσεις από τον εαυτό συχνά συμβάλλουν στο φαινόμενο. Οι «απατεώνες» τείνουν να πιστεύουν ότι κάθε έργο πρέπει να εκτελείται άψογα και κάθε λάθος επιβεβαιώνει την ανεπάρκειά τους. Επίσης, άτομα που μεγάλωσαν με συνεχή επαίνους ή αντιφατικά μηνύματα (π.χ. πολύ αυστηρή κριτική εναλλάξ με υπερβολικό έπαινο) μπορεί να έχουν μάθει να εξαρτούν την αξία τους από την εξωτερική επιβεβαίωση, γεγονός που τα καθιστά πιο ευάλωτα σε αυτά τα αισθήματα.
Περιβαλλοντικοί και κοινωνικοί παράγοντες επίσης παίζουν ρόλο. Σε εργασιακά περιβάλλοντα με υψηλές απαιτήσεις και ανταγωνισμό, είναι συχνό να αμφιβάλλει κανείς για τον εαυτό του. Μάλιστα, πολλοί ειδικοί υποστηρίζουν ότι το σύνδρομο του απατεώνα δεν είναι απλώς «στο μυαλό μας», αλλά συχνά αποτέλεσμα συστημικών ανισοτήτων και προκαταλήψεων στο χώρο εργασίας. Για παράδειγμα, όταν κάποιος ανήκει σε μια υποεκπροσωπούμενη ομάδα, μπορεί να βιώσει πιο έντονα το αίσθημα ότι «δεν ανήκει» τροφοδοτώντας το σύνδρομο. Έρευνες δείχνουν ότι οι γυναίκες σε επαγγέλματα όπου κυριαρχούν οι άνδρες αναφέρουν πολύ υψηλότερα επίπεδα αυτοαμφισβήτησης σε σχέση με όσες εργάζονται σε περιβάλλον με ισορροπία φύλων . Παρομοίως, το φαινόμενο συχνά εμφανίζεται σε μεταβατικές φάσεις της καριέρας, όπως στην αρχή μιας νέας δουλειάς ή με την ανάληψη νέων ευθυνών, όπου το άτομο βρίσκεται εκτός της ζώνης άνεσής του και αισθάνεται ότι δοκιμάζεται.
Ποιους επηρεάζει περισσότερο το φαινόμενο;
Το σύνδρομο του απατεώνα μπορεί να εμφανιστεί σε άτομα κάθε ηλικίας, φύλου και επαγγέλματος, όμως ορισμένες ομάδες φαίνεται να επηρεάζονται συχνότερα. Συνολικά, εκτιμάται ότι περίπου το 70% των ανθρώπων θα βιώσουν κάποια στιγμή αυτά τα συναισθήματα, γεγονός που σημαίνει ότι δεν πρόκειται για κάτι σπάνιο.
Ωστόσο, οι γυναίκες φαίνεται να βιώνουν πιο συχνά το σύνδρομο του απατεώνα σε σύγκριση με τους άνδρες. Σε μια πρόσφατη μελέτη, πάνω από τις μισές γυναίκες (53%) ανέφεραν ότι έχουν αισθανθεί αβάσιμη αυτοαμφισβήτηση και ανεπάρκεια παρά τις επιτυχίες τους . Αντίθετα, περισσότεροι από τους μισούς άνδρες δήλωσαν ότι δεν έχουν νιώσει ποτέ κάτι παρόμοιο· μια διαφορά που υποδηλώνει είτε πραγματική απόκλιση είτε ότι οι άνδρες διστάζουν να παραδεχτούν τέτοιες αμφιβολίες.
Νέοι επαγγελματίες και άτομα που βρίσκονται νωρίς στη σταδιοδρομία τους αποτελούν μια ακόμη ομάδα υψηλού κινδύνου. Πολλοί νέοι στην αρχή της καριέρας τους νιώθουν ότι δεν είναι «αρκετά ικανοί» και πως όλοι οι γύρω τους είναι πιο έμπειροι. Ωστόσο, το σύνδρομο του απατεώνα έχει παρατηρηθεί σε κάθε βαθμίδα εμπειρίας – από πρωτοετείς φοιτητές έως και διευθύνοντες συμβούλους εταιρειών.
Τέλος, ξεχωρίζει ο κλάδος της τεχνολογίας ως χώρος όπου το φαινόμενο είναι ιδιαίτερα έντονο. Έρευνα σε χιλιάδες εργαζόμενους τεχνολογίας έδειξε ότι πάνω από τους μισούς έχουν νιώσει πως δεν αξίζουν τη θέση τους κάποια στιγμή . Ειδικά δε μεταξύ των γυναικών στον τεχνολογικό τομέα, τα ποσοστά είναι ανησυχητικά υψηλά, καθώς σχεδόν όλες οι γυναίκες ανέφεραν έλλειψη αυτοπεποίθησης λόγω του συνδρόμου αυτού κατά την προσπάθειά τους να εισέλθουν στον κλάδο.
Επιπτώσεις στην απόδοση και στην ψυχική υγεία
Το σύνδρομο του απατεώνα δεν είναι απλώς ένα δυσάρεστο συναίσθημα· μπορεί να έχει πραγματικές συνέπειες τόσο στην επαγγελματική απόδοση, όσο και στην ψυχική υγεία ενός ατόμου. Σε προσωπικό επίπεδο, τα συνεχή αισθήματα ανασφάλειας και άγχους μπορούν να οδηγήσουν σε χρόνιο στρες, αυξημένο κίνδυνο κατάθλιψης και επαγγελματική εξουθένωση (burnout). Ο πάσχων ενδέχεται να αποφεύγει να αναλάβει προκλήσεις ή ευθύνες από τον φόβο της αποτυχίας, περιορίζοντας έτσι την εξέλιξή του. Επίσης, ενδέχεται να εργάζεται υπερβολικά πολλές ώρες, προσπαθώντας να αποδείξει διαρκώς την αξία του. Όπως είναι εύκολα κατανοητό αυτή η τακτική μακροπρόθεσμα θα του φέρει κόπωση και μειωμένη αποδοτικότητα.
Σε επίπεδο καριέρας, το σύνδρομο του απατεώνα μπορεί να κρατήσει ικανούς ανθρώπους πίσω. Άτομα με τέτοιες αμφιβολίες συχνά διστάζουν να διεκδικήσουν προαγωγές ή νέες θέσεις εργασίας, θεωρώντας ότι «δεν είναι έτοιμα» ή ότι δεν πληρούν όλες τις προϋποθέσεις, με αποτέλεσμα να χάνονται ευκαιρίες επαγγελματικής ανέλιξης. Για παράδειγμα, έρευνες δείχνουν ότι πολλές γυναίκες στον τομέα της τεχνολογίας σκέφτονται να εγκαταλείψουν τον κλάδο, καθώς τα αισθήματα ανεπάρκειας τις αποθαρρύνουν από το να συνεχίσουν. Συνολικά, όταν το σύνδρομο του απατεώνα μένει ανεξέλεγκτο, μπορεί να ζημιώσει όχι μόνο το ίδιο το άτομο αλλά και τον οργανισμό όπου εργάζεται. Έτσι, πολύτιμα ταλέντα μένουν ανεκμετάλλευτα και η ομαδική απόδοση υπονομεύεται.
Πώς να αντιμετωπίσετε το σύνδρομο του απατεώνα
Παρόλο που το σύνδρομο του απατεώνα είναι κοινό, υπάρχουν πρακτικοί τρόποι να το μετριάσετε. Ακολουθούν μερικά βήματα που αξίζει να εφαρμόσετε για να ενισχύσετε την αυτοπεποίθησή σας και να ξεπεράσετε αυτά τα αισθήματα:
- Αναγνωρίστε τα επιτεύγματά σας: Καταγράψτε τις επιτυχίες, τις δεξιότητες και τα προσόντα σας. Θυμηθείτε ότι τίποτα από αυτά δεν ήταν απλώς τύχη – τα έχετε κατακτήσει με την αξία και την προσπάθειά σας. Όταν η αυτοαμφισβήτηση σάς κυριεύει, ανατρέξτε σε αυτή τη λίστα για να θυμηθείτε την πραγματική σας αξία.
- Αμφισβητήστε τον αρνητικό εσωτερικό διάλογο: Προσέξτε την εσωτερική φωνή που σας λέει ότι δεν είστε αρκετοί και αντιμετωπίστε την κριτικά. Ρωτήστε τον εαυτό σας: «Υπάρχουν αποδείξεις ότι δεν τα καταφέρνω ή μήπως υπερβάλλω;». Συχνά, οι αρνητικές σκέψεις δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Αντικαταστήστε την αυστηρή αυτοκριτική με πιο ρεαλιστικές και υποστηρικτικές σκέψεις.
- Μην συγκρίνετε τον εαυτό σας με τους άλλους: Η συνεχής σύγκριση με συναδέλφους ή φίλους μπορεί να εντείνει το αίσθημα ανεπάρκειας. Θυμηθείτε ότι κάθε άνθρωπος έχει τη δική του διαδρομή και τις δικές του δυσκολίες (ακόμη κι αν αυτές δεν είναι εμφανείς). Εστιάστε στην προσωπική σας πρόοδο και στους δικούς σας στόχους, αντί να μετράτε την αξία σας σε σχέση με τους γύρω σας.
- Αναζητήστε υποστήριξη και ανατροφοδότηση: Μοιραστείτε αυτά που νιώθετε με ανθρώπους που εμπιστεύεστε, όπως φίλους, μέντορες ή συναδέλφους. Πολλοί θα σας διαβεβαιώσουν ότι έχουν αισθανθεί κάποτε με τον ίδιο τρόπο. Η εξωτερίκευση των φόβων σας συχνά τους αποδυναμώνει, ενώ η εποικοδομητική ανατροφοδότηση από ένα αγαπημένο σας άτομο μπορεί να σας βοηθήσει να δείτε τις ικανότητές σας πιο αντικειμενικά.
- Αγκαλιάστε την εξέλιξη αντί για την τελειότητα: Κανείς δεν είναι τέλειος, ούτε χρειάζεται να είναι. Δεχτείτε ότι θα κάνετε λάθη. Αυτό σημαίνει ότι δοκιμάζετε νέα πράγματα και μαθαίνετε. Δείτε τις προκλήσεις ως ευκαιρίες ανάπτυξης αντί ως «εξετάσεις» που πρέπει να περάσετε άψογα. Με αυτή τη νοοτροπία, ακόμα κι αν νιώσετε ανεπαρκείς, θα μπορέσετε να το ξεπεράσετε μαθαίνοντας και προχωρώντας παρακάτω.
Ακολουθώντας τα παραπάνω βήματα με συνέπεια, θα δείτε σταδιακά διαφορά στον τρόπο που αντιλαμβάνεστε τον εαυτό σας. Το σύνδρομο του απατεώνα μπορεί να μην εξαφανιστεί εντελώς, όμως σίγουρα μπορεί να τεθεί υπό έλεγχο, δίνοντάς σας τη δυνατότητα να αναγνωρίζετε την αξία σας και να διεκδικείτε όσα σας αξίζουν.
Προχωρήστε με αυτοπεποίθηση στην καριέρα σας
Το να αισθάνεστε περιστασιακά ανεπαρκείς είναι φυσιολογικό, αλλά δεν πρέπει να αφήσετε αυτό το συναίσθημα να φρενάρει την επαγγελματική σας πορεία. Θυμηθείτε ότι οι περισσότεροι άνθρωποι γύρω σας έχουν νιώσει παρόμοια ανασφάλεια κάποια στιγμή· κι όμως προχώρησαν και πέτυχαν. Με τις κατάλληλες κινήσεις, μπορείτε κι εσείς να αποτινάξετε σταδιακά το βάρος του συνδρόμου του απατεώνα και να συνεχίσετε να εξελίσσεστε.
Αν βρίσκεστε σε φάση αναζήτησης εργασίας ή σχεδιάζετε το επόμενο βήμα στην καριέρα σας, κάντε το με αυτοπεποίθηση. Μην αφήνετε τις αμφιβολίες να σας κρατούν πίσω. Χρησιμοποιήστε το Jobfind για να εντοπίσετε θέσεις που σας ταιριάζουν και να προχωρήσετε μπροστά με σιγουριά. Θυμηθείτε: διαθέτετε όλα τα προσόντα που χρειάζεται για να πετύχετε κι η επόμενη επαγγελματική σας επιτυχία μπορεί να βρίσκεται μόλις ένα βήμα μακριά.